Kto chce zobaczyć jeden z największych zachowanych zespołów lekkiej fortyfikacji polskiej z okresu międzywojennego, powinien wybrać się w okolice Mławy i podążać Szlakiem walk wrześniowych 1939 r.

Jego uzbrojenie to aż 3 ckm-y, a budowa – rozwinięcie konstrukcji czechosłowackiej (zwanej schronem vz. 38C). To jeden z nielicznych w Polsce lekkich schronów bojowych przeznaczonych do ognia czołowego i jedyny na odcinku 20. Dywizji Piechoty.

 „Nie jest pewne czy idea taka sprawdziła się w walce – na maleńkiej przestrzeni musiało się zmieścić prawdopodobnie 7 osób. W trakcie prowadzenia ognia wnętrze natychmiast wypełniało się gazami prochowymi. Według relacji, było to ciężkie do wytrzymania (…) Żołnierze na zmianę wychodzili ze schronów, wymiotując”[1].

Ten nietypowy schron stoi na skraju bagna Niemyje. Jest jedną z fortyfikacji z 1939 r. z rejonu Mławy. Na początku września doszło tu do krwawej bitwy, zaliczanej do najważniejszych w czasie kampanii wrześniowej.

Nierówna walka

Po jednej stronie znalazły się siły niemieckiej 3. Armii, na czele której stanął gen. Georg von Küchler, a po drugiej – polska Armia „Modlin” pod dowództwem gen. Emila Krukowicza-Przedrzymirskiego.

Mimo przewagi militarnej nieprzyjaciela, polscy żołnierze bronili się 80 godzin. Walki były zacięte i przyniosły śmierć setkom wojskowych. Przeżyć udało się m.in. gen. Krukowiczowi-Przedrzymirskiemu. W niemieckiej niewoli w obozie VIIA Murnau przetrzymywano go od października 1939 r. do kwietnia 1945 r. Dalszą część życia spędził m.in. we Francji, Anglii i Kanadzie. W tym roku przypada 60. rocznica jego śmierci.

Ponad 50 schronów

Dzieje generała, a także towarzyszących mu żołnierzy walczących w bitwie pod Mławą, poznamy na Szlaku walk wrześniowych 1939 r. To piesza trasa biegnąca wzdłuż linii obronnej w rejonie Mławy, gdzie są pozostałości m.in. po ponad 50 schronach żelbetowych oraz kilku zespołach fortyfikacji drewniano-ziemnej. To typowe okopy strzeleckie i rowy dobiegowe, ale również stanowiska armat przeciwpancernych czy do ognia bocznego ckm-ów. Stan ich zachowania jest bardzo różny. Podążając szlakiem o długości około 40 km, warto zapoznać się nie tylko z tym zabytkiem budownictwa obronnego, ale i miejscami pamięci narodowej czy punktami widokowymi, które również odnajdziemy na trasie.

Wyprawa w okolice Krajewa, Windyk czy Turzy Małej to przede wszystkim doskonała okazja, by oddać hołd tym, którzy pełni odwagi i poświęcenia walczyli w obronie Ojczyzny oraz uświadomić sobie ich rolę. Jak głosi napis na Mauzoleum Żołnierzy Września w Uniszkach Zawadzkich, upamiętniający tych, którzy polegli w obronie Mławy: „Godni są, by wspominali i czcili ich wszyscy, bo za prawa i zwyczaje ojczyste walczyli mężnie i wytrwale”.

Obiekty na Szlaku walk wrześniowych 1939 r.

1. Mława

Pieszą wyprawę rozpoczynamy i kończymy w Mławie. Warto poznać reprezentacyjną część miasta, jaką jest Stary Rynek z miejskim ratuszem i secesyjnymi kamieniczkami. Nie możemy też ominąć ul. Sienkiewicza, przy której zobaczymy kopiec poświęcony pamięci powstańców z 1863 r. oraz park z fontanną, a także pomnikiem marszałka Józefa Piłsudskiego.

2. Nowa Wieś

Z Mławy kierujemy się na wschód. Po drugim kilometrze wędrówki docieramy do Nowej Wsi. Przy przystanku autobusowym powinniśmy skręcić w lewo i przeciąć linię kolejki wąskotorowej. By dojść do kolejnego punktu wyprawy, najpierw przechodzimy przez rozległe łąki, z których widoczne są malownicze wzgórza, a następnie podążamy trasą przez zalesiony teren.

3. Sławogóra Stara

Miejscowość mieści się w pobliżu bagien Niemyje. Teren był praktycznie nieprzekraczalny dla wojsk, więc łatwiejszy do obrony. To środkowa część Wzniesienia Mławskiego. Ten wał moreny czołowej na odcinku Turza Mała–Rzęgnowo był najbardziej sprzyjającym obronie i przeznaczonym do intensywnego ufortyfikowania. Na skraju bagna stoi unikatowy schron z uzbrojeniem – aż trzy ckm-y. Dalej szlak prowadzi brzegiem lasu. Zobaczymy tam symboliczne mogiły żołnierzy poległych podczas walk wrześniowych 1939 r.

4. Windyki

By obejrzeć bunkry z częściowo zachowanymi rowami strzeleckimi (odcinek umocnień broniony przez I Batalion 80 Pułku Piechoty), kierujemy się przez las ku wzgórzom (o wysokości 184 m n.p.m). Idąc dalej sosnowym lasem, na jego skraju dostrzeżemy na polach dwa bunkry obronne: pierwszy przy drodze do Windyk, drugi obok trasy Windyki–Mława. Po przejściu około 0,5 km, skręcamy na północ (nie dochodzimy do Windyk).

5. Uniszki Zawadzkie

Ten rejon to miejsce najcięższych bojów. Siłom nieprzyjaciela czoła stawili żołnierze 20. Dywizji Piechoty Armii „Modlin”. Ich trud i postawę upamiętnia dziś Mauzoleum Żołnierzy Września. Pomnik widać już z daleka. Jest charakterystyczny i dość sporych rozmiarów – przedstawia polskiego piechura, podrywającego się do ataku. Widać go z drogi krajowej nr 7. Natomiast na wzgórzu dostrzeżemy jeden ze schronów bojowych (z drogi nie jest widoczny).

6. Krajewo

Z Uniszek Zawadzkich kierujemy się na południowy zachód, by dotrzeć do kolejnej miejscowości, gdzie we wrześniu 1939 r. mieściły się stanowiska obronne II Batalionu 80. Pułku Piechoty pod dowództwem mjr. Ludwika Jędrzejczyka. Droga do Krajewa prowadzi przez niewielkie wzniesienia. Malownicze oczka wodne otoczone bujną zielenią i lasem to jeden ze znaków rozpoznawczych tej wsi.

7. Zimnocha

By kontynuować wyprawę, kierujemy się na południe, a potem na północny zachód. Po drodze do wioski Zimnocha na pewno zauważymy liczne schrony obronne – usytuowane na stokach zalesionych wzgórz. W tym miejscu przebiegały stanowiska obronne III Batalionu 80. Pułku Piechoty.

8. Mławka

Gdy na naszej trasie znajdzie się linia kolejowa Mława–Działdowo, oznacza, że dotarliśmy do wioski o nazwie Mławka, która kryje poległych podczas dwóch wojen światowych żołnierzy niemieckich. Miejscowy cmentarz wojenny – Mauzoleum Żołnierzy Wehrmachtu – na działce o powierzchni prawie 3 ha, ma kształt litery U. Nekropolię założono w latach 1940–1944.

9. Zalew „Ruda”

Akwen ciągnie się wzdłuż rzeki Mławki (powstał ze spiętrzenia jej wód). Z otaczającymi go lesistymi wzniesieniami tworzy malowniczy krajobraz. Może być idealnym miejscem na wypoczynek w czasie wędrówki – jest tu plaża, a także kąpielisko. Wzdłuż południowego brzegu zalewu dostrzeżemy natomiast bunkry mławskiej pozycji obronnej oraz stanowiska I i II Batalionu 78. Pułku Piechoty.

10. Dwukoły

Dalej szlak przecina śluzę i kieruje do leśnej osady. To Dwukoły, które są siedzibą nadleśnictwa (jedyny punkt na szlaku na terenie województwa warmińsko-mazurskiego). Jest tu wiele gatunków roślin i grzybów chronionych, m.in.: barwinek pospolity, sasanki czy widłaki. Możemy spotkać także przeróżne ptaki, płazy, gady i ssaki. Wśród nich, np. bielika zwyczajnego, wilgę czy traszkę.

11. Krępa

Miejscowość jest znana m.in. dzięki powieści Marii Dąbrowskiej „Noce i dnie”. W tomie pierwszym „Bogumił i Barbara” czytamy: „Pola przytykające do drogi, co szła między cmentarzem i lasem, należały już do dóbr Krępa, w których Bogumił Niechcic był rządcą. Często go też tam w swoich wycieczkach spotykała, to na koniu, to pieszo, i zawsze wtedy towarzyszył jej aż do posesji Ładów”. Murowany dwór (łączący cechy neorenesansu i klasycyzmu) wybudowano dla rodziny Makomaskich na miejscu wcześniejszej budowli. Stoi na niewielkim wzniesieniu, z którego roztaczał się malowniczy widok na okolicę. Obiekt otacza park krajobrazowy z XIX w.

12. Rzeka Mławka

Z Krępy idziemy przez łąki i lasy aż do Turzy Małej. Dalej szlak prowadzi wzdłuż rzeki Mławki, która płynie zabagnioną dolinką. Rejon ten był dogodny do obrony – dobrymi przeszkodami terenowymi były Wzniesienia Mławskie oraz otoczona bagnami dolina rzeki aż do bagien Niemyje. Turysta z pewnością odkryje tu bunkry.

13. Słomka

To kolejny punkt na trasie wyprawy, który zachwyci bogactwem zieleni. Przez kompleks leśny wędrujemy od Słomki aż do Łomi, kierując się w stronę Mławy.

14. Łomia

Ta miejscowość mieści się w gminie Lipowiec Kościelny. Trasa będzie teraz prowadzić drogą asfaltową aż do Mławy, gdzie kończymy naszą pieszą wędrówkę.

15. Droga Sierpc–Mława

W odległości około 0,5 km od szlaku, idąc w stronę Wojnówki, trafimy do Kalkówki. To dawna żwirownia, na terenie której w 1945 r. doszło do masowej zbrodni. W ciągu kilku godzin Niemcy zamordowali 354 osoby, przeżyć udało się tylko jednej z torturowanych. O wydarzeniu przypomina tablica na pomniku-mauzoleum, która mieści się przy budynku Archiwum Państwowego w Mławie przy ul. Narutowicza – dawnego więzienia i obozu pracy przymusowej.

Opracowała Małgorzata Wielechowska[2]

Mapa Jacek Leszko, Departament Cyfryzacji, Geodezji i Kartografii UMWM