Dwieście lat temu Żyrardowa nie było na mapie Mazowsza. Jednak powoli, z niewielkiej osady fabrycznej, miejscowość stała się zagłębiem przędzalniczym. Pod koniec XIX w. zakłady były największą fabryką lnu w Europie, z siecią odbiorców na całym świecie i zatrudniającą około 9 tys. pracowników. 

Historia Żyrardowa rozpoczęła się w 1829 r., kiedy to powstała spółka przedsiębiorców, których ambicją było zbudowanie fabryki wyrobów lnianych produkowanych na nowoczesnych maszynach. Mieli grunt wniesiony przez hrabiów Łubieńskich. Mieli ekonomistów, prekursorów polskiego kapitalizmu: Józefa Lubowidzkiego i Karola Scholtza. Mieli genialnego inżyniera, konstruktora nowoczesnych maszyn przędzalniczych – Philippe’a de Girarda, który został dyrektorem technicznym zakładu. Fabrykę uruchomiono 24 lipca 1833 r. Trzydzieści lat później kompleks produkcyjny został kupiony przez dwóch niemieckich przemysłowców: Karola Dittricha i Karola Hielle. Rozpoczął się szybki rozwój zakładu oraz osady miejskiej. Część przemysłowa została oddzielona od mieszkalnej, wytyczono obszary zieleni parkowej, place i regularną sieć ulic. Postawiono gmachy użyteczności publicznej: dwie szkoły, przedszkole, szpital, dom kultury, kościoły. Ta XIX-wieczna osada fabryczna zachowała się prawie w całości do dziś! Niestety – I wojna światowa pokrzyżowała plany dalszego rozwoju – większość robotników została wcielona do carskiej armii, a brak dostaw wymusił decyzję o zamknięciu zakładów.

Współczesny Żyrardów jest dumny ze swojej historii, a turyści, spędzając czas w tym niegdysiejszym Królestwie Lnu, powinni zatroszczyć się o to, czy mają tyle czasu, aby zobaczyć wszystkie ważne punkty miasta.

Powiat żyrardowski ogłoszony został „Stolicą Kultury Mazowsza” w roku 2020, dlatego oferta kulturalno-artystyczna nadchodzących miesięcy zapowiada się szczególnie interesująco. Warto uwzględnić ten fakt, planując wycieczkę do miasta lnu.

Resursa fabryczna

Resursa powstała około 1870 r. „Dla oficyalistów fabryki urządzony jest dom zgromadzeń towarzyskich, tak zwana resursa, posiadająca dużą salę ze scenką, restauracyję, czytelnię i bilard. Tu odbywają się wszelkie zgromadzenia, koncerty, wieczory tańcujące i przedstawienia teatralne. Oprócz tego nieżonaci oficyaliści mogą tu za umiarkowaną opłatą stołować się i zamieszkiwać pokoje umeblowane. [1894 r.]”1. W czasach swojej świetności tętniła życiem, w sali teatralnej odbywały się liczne bale i zabawy dla urzędników, ich rodzin i zaproszonych gości. Wnętrze zostało urządzone z wyjątkowym przepychem. Do dyspozycji bywalców pozostawały zaciszne gabinety, fachowa biblioteka z czytelnią, sala bilardowa i pokoje do gry w karty. Na piętrze znajdowały się salony gościnne. Wyjątkowo oryginalnym zabytkiem XIX-wiecznej osady fabrycznej jest budynek dawnej kręgielni. Pierwotnie znajdowała się ona w drewnianym budynku postawionym na tyłach Resursy, stanowiąc rekreacyjne uzupełnienie jej oferty. Z chwilą wybuchu I wojny światowej skończył się okres świetności Resursy. Dziś zrewitalizowana Resursa Fabryczna wraz z Kręgielnią zajmują szczególne miejsce na mapie turystycznej nie tylko Żyrardowa, ale i zachodniej części Mazowsza. W budynku znajdują się: reprezentacyjna sala widowiskowo-teatralna, sale prób, kameralne sale klubowe, pomieszczenia Centrum Informacji Turystycznej i Kulturalnej.

Kościół im. Matki Bożej Pocieszenia

Miłośnicy projektów Józefa Piusa Dziekońskiego na pewno nie ominą tej świątyni. Jest ona uznana za najokazalszy obiekt sakralny na Mazowszu. Poza bryłą o kubaturze prawie 12,9 tys. m³ ma wyniosłe wieże, które górują nad miastem (mają ponad 70 m wysokości). Do budowy kościoła zużyto ponad 3 mln cegieł wypalonych w kilkudziesięciu różnych kształtach w pobliskich Radziejowicach. Cegły dostarczano na plac przy pomocy łańcucha rąk pracowników fabryki, mieszkańców Rudy, którzy tuż przed pracą lub tuż po przychodzili na budowę, by jak najszybciej świątynia powstała.

Od 1903 r. w nasadzie ołtarza głównego są przechowywane relikwie męczenników – św. Wiktorii i św. Romana. W kościele znajdują się cenne secesyjne witraże (autorstwo przypisywane jest Józefowi Mehofferowi) oraz duże zabytkowe organy ufundowane przez Karola Dittricha jr., a wykonane w 1911 r. w znanej pracowni organmistrzowskiej braci Rieger, nadwornego dostawcy cesarza Franciszka Józefa I.

Muzeum Mazowsza Zachodniego

Instytucja ma swoją siedzibę we wspaniałej willi Karola Dittricha jr., współwłaściciela fabryki. Wybudowana w 1890 r., choć eklektyczna stylowo, była wzorowana na renesansie francuskim. Wyposażona była w najnowsze zdobycze techniki – ogrzewanie podłogowe, kanalizację i bieżącą wodę. Rezydencję otacza sześciohektarowy park z jedenastoma pomnikami przyrody, m.in. wspaniałym czarnym orzechem o wysokości 40 m. Od 1961 r. w pałacu działa Muzeum Mazowsza Zachodniego. Placówka zgromadziła ponad 8,6 tys. muzealiów zgrupowanych w działach: historii, etnografii, ikonografii i sztuki. Na uwagę zasługuje np. wspaniała kolekcja obrazów Józefa Rapackiego. Oddziałem muzeum jest Gabinet Pisarza Pawła Hulki-Laskowskiego, w którym oglądać możemy m.in. dzieła sztuki po tym wybitnym literacie, filozofie, tłumaczu i społeczniku. To kolejna nietuzinkowa postać związana z Żyrardowem. Był pierwszym tłumaczem nowożytnej literatury czeskiej na język polski. Przełożył przede wszystkim znakomite dzieło Jaroslava Haška „Przygody dobrego wojaka Szwejka”. Poza działalnością translatorską był znanym w okresie międzywojennym publicystą – zainicjował m.in. szeroką kampanię prasową przeciwko bezrobociu i biedzie, które były codziennością żyrardowskich robotników.

Muzeum Lniarstwa       

O tym, jak prężnie działała żyrardowska fabryka, dowiemy się w jedynej na Mazowszu placówce, która pielęgnuje lniarskie tradycje. Zabytkowe maszyny, ciąg technologiczny, proces obróbki włókna i produkcji tkanin – znajdziemy to w stałej ofercie muzeum, które jest skarbnicą wiedzy na temat przemysłu lniarskiego w Polsce. Właśnie tutaj tradycja i przeszłość łączą się z teraźniejszością. Obowiązkowym punktem wizyty w Żyrardowie jest dawna Centrala Zakładów Lniarskich. Tworzy ją kompleks zwartych pofabrycznych budynków z przełomu XIX i XX w. (to m.in. stara i nowa przędzalnia). Miejsce jest idealne dla tych, którzy chcą poczuć ducha dawnych lat. Odpowiedni klimat tworzą wnętrza, w których mieszczą się np. restauracja, kawiarnia i sklep. Można też zobaczyć, jak funkcjonuje fabryka.

Ofertę instytucji wzbogacono o wydany quest pn. „Nieznane oblicze żyrardowskiej fabryki lnu". Stanowi on innowacyjną formę zwiedzania, łącząc w sobie zabawę, emocje, edukację i zaangażowanie. Polega na rozwiązaniu zagadek ukrytych w tekście rymowanki, odnalezieniu trasy zwiedzania oraz odkryciu skarbu. Kierowanie się zawartymi w queście podpowiedziami oraz ilustracjami pozwala samodzielnie zwiedzać Muzeum Lniarstwa oraz poznać najważniejsze aspekty związane z dziedzictwem poprzemysłowym Żyrardowa. Jest to pierwszy quest w regionie Mazowsza, który został stworzony na przestrzeni muzealnej. Pozwala on spojrzeć na historię i zabytki z zupełnie innej strony oraz dostrzec to, czego zwykle oko nie jest w stanie uchwycić podczas standardowego zwiedzania z przewodnikiem. Projekt został dofinansowany ze środków Samorządu Województwa Mazowieckiego.

1 Za: resursa.zyrardow.pl