Na kartach „Kamieni na szaniec” Aleksander Kamiński opisał dramatyczny przebieg Akcji pod Arsenałem, dokonanej przez członków Grup Szturmowych – młodych chłopców, harcerzy Szarych Szeregów.  Odwaga i poświęcenie  zapewniły im nieśmiertelność. Nie zapominajmy jednak,  że takich niezwykłych młodych ludzi było więcej.

Szare Szeregi to pseudonim konspiracyjny, jaki przyjął Związek Harcerstwa Polskiego w czasie II wojny światowej. Schemat organizacyjny wyglądał tak samo jak przed wojną, jednak poszczególne jednostki przyjęły nazwy konspiracyjne. Główna Kwatera funkcjonowała pod kryptonimem „Pasieka”, chorągwie – „ule”, hufce – „roje”, drużyny – „rodziny”, a zastępy określano jako – „pszczoły”. W szczytowym momencie pod Komendę Główną podlegało 20 chorągwi. Ze względu na wymogi konspiracji, do organizacji przyjmowano młodzież powyżej 17. roku życia. Jednak w pewnym momencie młodszych ochotników było tylu, że należało zająć się i nimi, a co za tym idzie ustalić konkretne przedziały wiekowe. W listopadzie 1942 r. wyodrębniono w Szarych Szeregach trzy piony: Zawiszacy (12–15 lat), Szkoły Bojowe (15–17 lat), Grupy Szturmowe (powyżej 18. roku życia). Młodzi angażowani byli do walki z okupantem, ale bez użycia broni. Do ich zadań należał głównie tzw. mały sabotaż, czyli działania mające wzmocnić psychicznie Polaków, m.in:  ściąganie hitlerowskich flag, malowanie znaku Polski Walczącej czy stemplowanie gazet polskimi hasłami.

Nie tylko bohaterowie lektur¹

Aż 241 harcerzy liczył Rój „Orłów” Szarych Szeregów na terenie powiatu garwolińskiego. Prowadzili go dwaj przedwojenni instruktorzy: phm. Marian Jaworski, który już w październiku 1939 r. zorganizował podziemne struktury harcerstwa, oraz hm. Czesław Chytrowski. Pamięć o garwolińskich bohaterach pielęgnuje Zbigniew Winiarek, wieloletni animator harcerstwa. Chętnie opowiada o dziejach i tradycjach harcerstwa na ziemi garwolińskiej w latach 1913–2015: 

– W ostatnich dniach września 1939 r. wrócił do Garwolina z wojennej tułaczki phm. Marian Jaworski – hufcowy Hufca Harcerzy ZHP. W październiku spotkał się z przybyłym wówczas do miasta hm. Stanisławem Mościckim, który polecił mu przystąpić do organizowania harcerstwa w konspiracji i nawiązać kontakt z tworzącą się konspiracją wojskową. Niedługo później skontaktował się z hm. Antonim Gregorkiewiczem „Krokodyl” z Chorągwi Mazowieckiej – Ul „Puszcza” i powstał konspiracyjny hufiec „Orłów”. Na przełomie lat 1939/1940 Jaworski uzgadniał zasady kontynuowania działalności harcerstwa w konspiracji z harcerskimi liderami sprzed wojny: Antonim Panasiewiczem i Stanisławem Mikulskim 
z Garwolina, Stefanem Łuczyńskim z Łaskarzewa, Józefem Pachlą z Parysowa, Edwardem Jóźwickim z Żelechowa, ks. Lucjanem Antoniakiem z Maciejowic, Marianem Kwiekiem z Sobolewa i Konstantym Domańskim z Górzna. Przystosowując do celów konspiracyjnych dotychczasową strukturę organizacyjną ZHP, podporządkował już istniejące oraz inicjował organizowanie nowych zastępów i drużyn opartych na zasadzie piątkowej. Phm. Marian Jaworski zaczął organizować komendę hufca  Roju „Orłów”. W jej skład w okresie do października 1942 r. wchodzili: phm. Marian Jaworski „Mariański” – komendant hufca, ćwik Stanisław Mikulski „Lis” – zastępca komendanta hufca, Miąsek z Górzna – łącznik z terenem, ćwik Jan Góralski (zatrudniony na poczcie w Żelechowie, potem w Garwolinie) i phm. ks. dr Antoni Święcicki – kapelan.

Przez wiele lat Zbigniew Winiarek gromadził dokumenty, fotografie i relacje o harcerzach, którzy odeszli. W ten sposób powstała bogata kolekcja zdjęć. Pomocne okazały się media społecznościowe – nieoczekiwanie odnalazło się wielu młodych krewnych harcerzy, który włączyli się w poszukiwania. 

– Choć swego czasu rozstałem się z aktywną działalnością harcerską, to jednak zdawałem sobie sprawę z tego, że chyba tylko ja jestem w stanie zachować pamięć o tym, co przydarzyło się tutejszemu harcerstwu od początku jego powstania w 1913 r. Niegdyś wydawało mi się, że dobrze wiem o tym wszystkim, co miało miejsce w harcerstwie na ziemi garwolińskiej od 1913 do 2015 r. Ale to były tylko złudzenia. Stworzyłem portal www.harcmistrz.pl, gdzie gromadziłem i udostępniałem moje opracowania. Poświęcając więcej uwagi przeszłości harcerstwa, odkryłem wielu wartościowych ludzi, poznałem sporo interesujących materiałów, zauważyłem też, że tak naprawdę niewiele wiem o Szarych Szeregach w Garwolinie i postanowiłem głębiej je poznać. Przeraziła mnie skala tragedii wielu garwolińskich rodzin w czasie okupacji, dzielność matek, aktywność ojców, wielkie zaangażowanie w walkę z wrogiem. Postanowiłem sobie, że tych 14 wspaniałych młodych ludzi – tak unicestwionych przez wojnę – musimy zachować w pamięci. Zgromadziłem ponad 100 zdjęć, docierając do wielu rodzin, wysłuchałem licznych relacji, w przystępnej formie spisałem wszystko i złożyłem wniosek do rady miasta o uhonorowanie ich pamięci

– wspomina Zbigniew Winiarek.

Ślubuję na Twoje ręce pełnić służbę w Szarych Szeregach, tajemnic organizacyjnych dochować, do rozkazów służbowych się stosować, nie cofnąć się przed ofiarą życia.

(o to zdanie, tzw. rotę konspiracyjną, uzupełniono tekst przysięgi harcerskiej składanej w czasie okupacji)

W październiku 2017 r. Rada Miasta Garwolina przyznała honorowy tytuł „Zasłużony dla Miasta Garwolina” 14 członkom Hufca Harcerzy Związku Harcerstwa Polskiego, konspiracyjnego Roju „Orłów” Szarych Szeregów, żołnierzom Armii Krajowej.

1. Stefan Maszkiewicz „Mak” członek 3 zastępu 2 DrużynyŁączności BS,; wysłany w lipcu 
1944 r. jako goniec specjalny przez Komendę Obwodu „Gołąb” AK do KG AK w Warszawie, wziął udział w Powstaniu Warszawskim, później wywieziony do obozu jenieckiego; zmarł w szpitalu alianckim wiosną 1945 r.
2. Franciszek Baranowski „Pocisk” (zm. 28.07.1944)członek 3 Drużyny Sanitarnej BS, żołnierz 2 szwadronu 1. psk AK; zginął od przypadkowego 
postrzału w oddziale leśnym AK
3. Antoni Mikulski „Sęk” (14.01.1927–28.07.1944)członek 3 zastępu 2 Drużyny 
Łączności BS; zginął w Garwolinie od wybuchu miny
4. Kazimierz Stachowiak „Żubr” (zm. 19.07.1944) członek drużyny GS, żołnierz 
Oddziału Leśnego AK, zginął w akcji „Burza”
5. Leon Strassmann (zm. 09.1939)od 1 lutego 1934 r. pełnił funkcję lekarza Hufca Harcerzy, poległ w czasie działań wojennych
6. Zygmunt Wysokiński (1915–1939) od 1 lutego 1934 r.  referent gospodarczy, członek Komendy Hufca Harcerzy, poległ w czasie działań wojennych
7. Zbigniew Zimny „Orzeł” drużynowy 1 Drużyny Łączności w Plutonie BS „Niepodległość”. 19 stycznia 1944 r. aresztowany, wywieziony do Warszawy i osadzony na Pawiaku; zamordowany przez gestapo, miejsca śmierci nie udało się ustalić
8. Mieczysław Zarębski „Sosna” (10.01.1915–30.07.1944) po serii aresztowań na początku 1944 r. wysłany do Warszawy; zginął w Powstaniu Warszawskim
9. Ryszard Wieteska „Jeż” (1926–28.02.1944) dowódca sekcji w 1 Drużynie Łączności w Plutonie BS „Niepodległość”. 19 stycznia 1944 r. aresztowany wraz z ojcem Ludwikiem, Zbigniewem Zimnym oraz Adamem Jakimiakiem, przetrzymywany w Schutzpolizei w budynku gimnazjum przy ul. Długiej w Garwolinie, po kilku dniach wywieziony do Warszawy 
i osadzony na Pawiaku; zginął w masowej egzekucji na terenie getta.
10. Jan Floriańczyk „Wir”  (5.05.1926–24.02.1944) W lutym 1943 r. został aresztowany pod zarzutem przemytu broni do warszawskiego getta. W śledztwie wskazał, że broń schowana jest w rodzinnych zabudowaniach, jednak jeden z harcerskich kolegów zdążył wcześniej usunąć niepostrzeżenie broń ze schowka. „Wir” był okrutnie torturowany, ślady na ciele wskazywały, że został powieszony. Pomimo katowania nie ujawnił żadnych informacji.  Starania rodziny o wydanie zwłok okazały się skuteczne; był to jedyny taki przypadek 
w czasie okupacji.
11. phm. Stanisław Mikulski „Lis" (3.05.1925–02.1944)z-ca komendanta Roju „Orłów”; po serii aresztowań na początku 1944 r. wysłany do Zielonki; zginął w czasie akcji Szarych Szeregów  w 1944 r.Rozpoczął swoją służbę w ramach Pogotowia Harcerzy na stacji kolejowej w Garwolinie we wrześniu 1939 roku. Był ulubionym harcerzem hufcowego Mariana Jaworskiego, jego „prawą ręką”. Z racji swej posady (gońca w niemieckim starostwie), mógł w miarę swobodnie poruszać się po powiecie. W Szarych Szeregach był drużynowym, a potem zastępcą komendanta Roju „Orłów” – odpowiadał za Mały Sabotaż 
i akcję „N”.
12. Zygmunt Różczka „Jowisz” (15.04.1927–10.08.1944) drużynowy 2 Drużyny Łączności BS oraz drużynowy „Zawiszaków” w Plutonie Bojowych Szkół „Niepodległość”, którym dowodził phm. Janusz Staniszewski ps. „Sęp” (Pluton istniał w Garwolinie i Rębkowie w okresie 11.1941-07.1944). Rodzina Różczków trafiła do Garwolina w czasie II wojny, po wysiedleniu z województwa poznańskiego. Część rodziny została wywieziona na roboty do Niemiec. Różczkowie mieli troje dzieci – żadne nie przeżyło wojny. Dziesięcioletnia Irenka zmarła w 1940 r., pogryziona przez wściekłego psa. Zygmunt, członek Szarych Szeregów, po serii aresztowań na początku 1944 r., odkomenderowany do Warszawy, poległ w Powstaniu Warszawskim. Najstarszy syn – Tadeusz – został aresztowany przez Gestapo (prawdopodobnie omyłkowo, przyszli po Zygmunta) i trafił najpierw na Pawiak, potem do KL Gross-Rosen, następnie został osadzony w KL Mittelbau-Dora.
13. Antoni Kotlarski „Kot” (15.04.1927–10.08.1944) członek 3 Drużyny Łączności BS; zginął 10 sierpnia1944 r. w Garwolinie podczas nalotu niemieckiego. Rodzina Kotlarskich była liczna, rodzice i 13 dzieci. Pracowali na 11-hektarowym gospodarstwie, trudniąc się także trochę kuśnierstwem. Sam Antoni w czasie okupacji był stale zabiegany: a to zajęcia na tajnym komplecie, a to konspiracyjne zbiórki szaroszeregowe i wojskowe zajęcia szkoleniowe. 10 sierpnia 1944 r. nad Garwolinem rozpoczął się niemiecki nalot; zaczęły płonąć zabudowania sąsiadów – Antoni pospieszył z pomocą. Zginął na miejscu, po wybuchu bomby.
14. Henryk Dłużniewski „Lech” (26.03.1925–3.02.1944) łącznik Komendy Obwodu „Gołąb” AK do Oddziału Partyzanckiego; zginął 3 lutego 1944 r. zastrzelony przez żandarmerię niemiecką.

Podczas pracy nad tekstem korzystałam z opracowania Zbigniewa Winiarka POLEGLI I POMORDOWANI HARCERZE ROJU „ORŁÓW” SZARYCH SZEREGÓW W GARWOLINIE – projekt „Więcej niż sentyment” Fundacji Meritum 
www.fundacjameritum.pl. Fotografie ze zbiorów Zbigniewa Winiarka