Gdzie narodziły się wielkie talenty? Kto ukrywał się w Stawisku? Na co można wydać nagrodę Nobla? Do czego zaćmienie Słońca zainspirowało Prusa? Odpowiedzi można znaleźć, śledząc związki wybitnych literatów z naszym regionem.

Bolesław Prus – Mława

Patronem tutejszej biblioteki publicznej jest Bolesław Prus. Nie jest to przypadkowy wybór. W 1887 r. pod mławskim laskiem pisarz oglądał zaćmienie Słońca. „(…) ten trwający półtorej minuty seans był dla niego wstrząsającym przeżyciem, dotknięciem sacrum. Badacze twórczości Prusa przypuszczają, że znakomite sceny zaćmienia Słońca zawarte w „Faraonie” jego autor skonstruował na podstawie swych obserwacji i doznań w Mławie”[1].

Witold Gombrowicz – Wsola

W rezydencji pałacowej z 1914 r., w której w okresie międzywojennym mieszkał Jerzy Gombrowicz (brat autora „Ferdydurke”) z żoną Aleksandrą, mieści się dziś Muzeum Witolda Gombrowicza. Zobaczymy tu dawny pokój Witolda, ale też przedmioty osobiste, maszynopisy czy pierwodruki dzieł. W latach 1924–1939 Witold Gombrowicz przygotowywał się tutaj do egzaminów, odpoczywał, grał w tenisa, a także podkochiwał się w sąsiadce – Krystynie Janowskiej z Bartodziejów.

Aleksander Świętochowski – Gołotczyzna

W willi „Krzewnia” na terenie parku żył i przez wiele lat tworzył Aleksander Świętochowski. W obiekcie (dziś to Muzeum Pozytywizmu – oddział Muzeum Szlachty Mazowieckiej w Ciechanowie) zachował się oryginalny wystrój wnętrz oraz spuścizna po „Pośle Prawdy”. Pisarz zmarł w Gołotczyźnie w 1938 r., pochowano go na miejscowym cmentarzu.

Zygmunt Krasiński – Opinogóra

To centrum historii rodu Krasińskich, gdzie poznamy polski i europejski romantyzm, a zwłaszcza jednego z wieszczów – Zygmunta Krasińskiego. Świetną ku temu okazją jest spacer alejkami zabytkowego, romantycznego parku o unikatowym w skali kraju położeniu – na trzech pagórkach – z neogotyckimi budowlami z pierwszej połowy XIX w. W pałacyku, który Zygmunt i jego żona otrzymali w prezencie ślubnym, zobaczymy dziś wiele cennych eksponatów rodu, a w podziemiach kościoła możemy pomodlić się przy grobie wieszcza i jego bliskich.

Henryk Sienkiewicz – Płońsk

Dziewiętnastowieczny dwór (zwany dziś „sienkiewiczówką”) obrośnięty srebrnymi świerkami, czeremchą, jaśminem, dzikim winem, bzami, wokół zachwycający park, a nieopodal dolina rzeki Płonki. W takich okolicznościach przyrody – przez rok – mieszkał w Poświętnem 19-letni Henryk Sienkiewicz. Choć pobyt przyszłego noblisty u rodziny Weyherów w roli guwernera był krótki, to okazał się niezwykle ważny. Mimo warsztatowych trudności w grudniu 1865 r. napisał tu swoją pierwszą powieść „Ofiara”, którą znamy tylko z tytułu. Tutaj powstał też pomysł napisania szkicu historycznego „Spytko z Melsztyna i ród jego”, z którego „wyrośli” później „Krzyżacy”. Na pamiątkę pobytu literata jedną z zabytkowych alej lipowych nazwano Alejką Oleńki.

Henryk Sienkiewicz – Lipków

To miejsce słynnego pojedynku z „Ogniem i mieczem” – pana Wołodyjowskiego z Bohunem. Autor powieści przyjeżdżał do dworku w Lipkowie w konkury do córki Kazimierza Szetkiewicza, który był właścicielem majątku od 1880 r. Henryk Sienkiewicz spędzał tu sporo czasu, nie tylko tworząc, ale i wypoczywając – od 1881 r. już jako mąż Marii. To właśnie na jej prośbę umieścił okolice Lipkowa w swojej książce.

Jan Kochanowski – Czarnolas

Pierścionek zaręczynowy złoty z 2. poł. XVI w., kufel mosiężny, intarsjowany sekretarzyk, obrazy czy książki – m.in. takie eksponaty gromadzi Muzeum Jana Kochanowskiego w Czarnolesie. Wieś była dziedziczona przez rodzinę Mistrza Jana. Również on otrzymał w spadku część majątku, w którym żył i tworzył. Przed dworem mieści się pomnik przedstawiający poetę, a w otaczającym budynek parku zaprojektowano aleję lipową, która doprowadza do miejsca, gdzie rosła słynna lipa z fraszek i leży legendarny kamień z czasów Kochanowskiego.

Jan Kochanowski – Zwoleń

W mieście, w którym dawniej znajdowało się probostwo tytularnie zarządzane przez Jana z Czarnolasu, mieści się krypta rodu Kochanowskich. Szczątki wielkiego poety, a także jego bliskich znajdują się pod posadzką Kościoła Podwyższenia Krzyża Świętego.

ks. Maciej Kazimierz Sarbiewski – Sarbiewo

Ta niewielka miejscowość w gminie Baboszewo może się pochwalić światowej sławy polskim poetą neołacińskim – ks. Maciejem Kazimierzem Sarbiewskim. Z rąk papieża Urbana VIII otrzymał najwyższą nagrodę literacką świata – laur poetycki – złoty naszyjnik z medalem Ojca Świętego. Wyróżnienie można porównać do dzisiejszej Nagrody Nobla.

ks. Maciej Kazimierz Sarbiewski – Pułtusk

Maciej Kazimierz Sarbiewski jest związany z Mazowszem Północnym również poprzez Pułtusk, gdzie ukończył kolegium jezuickie. Tutaj narodził się jako poeta – napisał pierwszy utwór. Była to pieśń „Do Narwi”.

Krzysztof Kamil Baczyński – Warszawa

Ze stolicą splotły się losy m.in. Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, który urodził się i spędził pierwsze lata życia w kamienicy przy ul. Bagatela 10. Później mieszkał przy ul. Wspólnej 75 i ul. Hołówki 3. Zginął w czasie powstania warszawskiego w Pałacu Blanka.

Władysław Broniewski – Płock

W Płocku narodziła się poezja Władysława Broniewskiego. Tu spędził pierwsze 17 lat życia, a później ciągle wracał do ukochanego miasta nad Wisłą. Z poetą wiąże się wiele miejsc, m.in. rodzinny dom przy ul. Kościuszki 24, gdzie się urodził (dawniej Warszawska 12), a także pomnik dłuta Gustawa Zemły wystawiony w 1972 r. na cześć poety przy Placu Obrońców Warszawy.

Czesław Miłosz – Podkowa Leśna

Tutaj, a dokładnie w majątku zwanym Stawisko, mieszkał Jarosław Iwaszkiewicz. 35-hektarową posiadłość na skraju Podkowy Leśnej w dniu ślubu (1922 r.) otrzymała jego narzeczona Anna Lilpopówna. Dom (wybudowany w 1928 r.) był ważnym ośrodkiem życia kulturalnego, gdzie – podczas niekończących się rozmów o literaturze czy muzyce – spotykali się artyści, m.in. Jan Lechoń i Antoni Słonimski. W czasach okupacji w budynku schronienie znaleźli np. Czesław Miłosz, Stanisław Dygat czy Krzysztof Kamil Baczyński. Po śmierci Iwaszkiewiczów dom został przeznaczony na muzeum ich imienia.

Isaac Bashevis Singer – Leoncin

Laureat literackiej Nagrody Nobla z 1978 r. urodził się tu w 1904 r. w rodzinie chasydzkiego rabina Pinkasa Mendla Singera i Batszeby z domu Zylberman. Trzy lata później Singerowie przenieśli się na krótko do Radzymina, a potem do Warszawy. Chociaż Singer mieszkał w Leoncinie krótko, miejscowość pojawia się w jego dziełach, np. tomie opowiadań „Urząd mojego ojca”.

Na cały świat rozsławił w swoich utworach również ulicę Krochmalną (serce dzielnicy warszawskich Żydów). „»Źródło pisarstwa Singera zaczęło bić na Krochmalnej. (...) Zachował Krochmalną w pamięci, tak jak bursztyn zachowuje zatopionego w nim owada. Pisał o niej całe życie« – wspomina Jacek Leociak w książce »Spojrzenia na warszawskie getto«”[2] . Pisarza upamiętnia tablica przy ul. Krochmalnej 1 w Warszawie, gdzie przyszły noblista mieszkał w latach 1908–1917.